ÖZGÜR İRADE, İSTEDİĞİNİZ GİBİ DAVRANMAK DEĞİL, SEÇİM YAPABİLMEKTİR

Mesela bir ülkede özgürlük dediğimiz şeyi, canımızın istediğini yapmak olarak algılıyoruz, değil mi? Özellikle toplumsal olarak ele alırsanız, başkalarının özgürlük alanına müdahale etmeden siz istediğinizi yapabilirsiniz. Ama biyolojik determinizm dediğimiz görüşten, yani biyolojik nedenlerin sonuçları doğurduğu bir kainat algısı içerisinde camiaya baktığınız zaman böyle bir özgürlüğünüz söz konusu değil.

Çünkü bu materyalist dünyanın bugün beyin hakkında çizdiği resim kabaca böyledir. “Sizin beyninizde oluşan her şey dışarıdan gelen girdilerin bir sonucudur. Dolayısıyla aslında insan çok karmaşık davranışlar sergileyebilen bir otomat ve bir biyolojik makine gibi davranır.” Şimdi böyle yaptığınız zaman burada özgür iradenin, özgürlüğün vs. yeri yoktur. Tabi buna çeşitli kaçış noktaları üretmemiz lazım. Ancak aşikâr olan bir şey var ki insan özgür irade sahibi ve saçmalayabilme özelliğine sahip. Bu, başka bir canlıda görebileceğiniz bir şey değil.

İnsan, saçma bir şey yapabiliyor. Öyleyse bunun ortaya çıktığı bir yer olması lazım zihinde. İşte burada bir ruhu, başka bir özgür iradeyi kabul ettiğinizde kolay çözülüyor gibi gözüküyor. Ama bilimsel açıdan bunlar, bize insanın iradesi ve düşünce biçimi nereden geliyor diye çok fazla bir şey söylemiyor. İşin açıkçası biz diğer hayvanların davranışları üzerine yapılan çalışmaları ve insanla ilgili tecrübelerimizin hepsini bir kaba koyduğumuzda bir şey görüyoruz: Özgür irade dediğiniz şey istediğiniz gibi davranmak değil, seçim yapabilmektir.

Bir seçim yapamayan özgür kabul edilmez. Biliyoruz ki vücudumuzda bazı içsel ve dışsal duyular var. Diyelim bir yemek kokusu aldığınızda hemen gidip yemeği yiyorsanız, siz yemeği özgürce yiyorsunuz demek değildir. Koku duyunuzun peşinden gidiyorsunuz demektir. Yine her cinsel istek duyduğunuzda o yöne gidiyorsanız, bu cinsel isteğin sizi sürüklediği anlamına gelir. Oysa insanın özgürlüğü diye bahsettiğimiz şey, bu hislerine rağmen seçebilme özgürlüğüdür.

Ben buna hemen Ramazan’dan örnek veriyorum. Böyle başka bir mücadele türü bulamazsınız, insandan başkasına bunu yaptıramazsınız. “30 gün ya da belli bir süre boyunca ben inancımdan dolayı gün içinde temel biyolojik ihtiyaçlarımı kesiyorum.” diyor ve kesiyor. İnsanı farklı yapan şey işte bu. Çünkü insanoğlu seçebilme hürriyetine sahip. Başka bir hayvan türünde böyle bir pratiğe rastlamanız mümkün değil. Hatta güzel bir söz vardır, çok severim. Rahmetli Şükran Güngör ‘Güle Güle’ filminde söylüyordu: “Tabiat bizi her çağırdığında peşinden gidersek nerede kaldı bizim insanlığımız.” diye. Aslında bizim özgürlüğümüzün göstergeleri seçimlerimiz.

Doç. Dr. Sinan Canan