Tip1 diyabetin gençlik çağında başladığını söyleyen Dr. Serdar Savaş, "Diyabet, şeker hastası bireylerin birbiriyle evlenmesine bağlı. Eğer evlenen kişilerde yatkınlıklar varsa, sekiz kuşak aktarılabiliyor" diyor.

Diyabet 2020 Vizyon ve Hedefler Projesi Politika Geliştirme Danışmanı ve Genetik Tıp Uzmanı Dr. Serdar Savaş, genetik faktörler ve yaşam tarzının diyabetteki etkisini anlattı.

Diyabette genetik, yaşam üzerinde ne kadar etkili?
Halk arasında şeker hastalığı olarak da bilinen diyabetin iki türü vardır. Bunlardan birincisi Tip1 diyabet olup bu hastalıkta vücut, kan şekerini düşüren insülin hormonunu üretememektedir. Diyabet vakalarının yüzde 5'ini oluşturan Tip1 diyabet, genellikle çocukluk veya gençlik çağında başlar. Bu hastalığın ortaya çıkmasında genetik yatkınlık üzerine bazı enfeksiyonların tetikleyici olduğu düşünülmektedir. Tip2 diyabette ise vücudun insüline karşı direnci nedeniyle kan şekeri yüksektir. Genellikle 40'lı yaşlar ve sonrasında ortaya çıkar. Genetik bir yatkınlık zemini üzerinde olumsuz yaşam tarzı özelliklerinden kaynaklanır. Özellikle Tip2 diyabetin sıklığı tüm dünyada hızla artıyor.

YAŞAM TARZINA DİKKAT!
Diyabete yakalanma riski ne ölçüde etkiler?
Her insan, diyabete karşı farklı derecede yatkınlık taşıyor. Kimisinin yatkınlık seviyesi yüksek, kimisininki düşük... Bu kalıtım, önceki kuşaklardan bize aktarılıyor. Ne var ki, diyabete yüksek yatkınlık taşıyan kişi, mutlaka hastalanacak diye bir kural yok. Bu kişi, kendindeki yatkınlığı bilir ve yaşam tarzını ona göre düzenlerse diyabete yakalanmaz. Bunun en güzel örneğini Meksika'daki Pima yerlileri oluşturuyor. Pimalar, tarımla uğraşan aktif hayat süren bir topluluk ve onlar da diyabet görülme sıklığı da oldukça düşük. Oysa aynı kabilenin bundan birkaç kuşak önce Amerika'ya göçmüş kuzenleri bugün yağlı ve yüksek kalorili diyetle besleniyorlar. Amerika'da yaşayan Pimalar'da her iki kişiden birisi Tip2 diyabete yakalanıyor. Yapılan bilimsel araştırmalar, Pima yerlilerinin diyabete genetik olarak yatkın olduklarını ortaya koymuştur.

TİP2 RİSKİ YÜKSEK!
Diyabetli bir anne veya babanın çocuğunun diyabete yakalanma riski nedir?
Yapılan çalışmalar Tip1 diyabetli bir ebeveyne sahip kişilerin Tip1 diyabete yakalanma riskinin yaklaşık yüzde 6 olduğunu gösteriyor. Tip1 diyabetli bir annenin 25 yaşından önce doğan çocuğunda risk yüzde 4, 25 yaşından sonra doğan çocuğunda ise yüzde 1 diyabet riski var. Eğer ebeveyn Tip1 diyabete 11 yaşından önce yakalandıysa, çocuğun riski iki katına çıkar. Eğer her iki ebeveyn de Tip1 diyabetli ise, çocuklarının riski yaklaşık yüzde 10 ile 25 arasında değişir. Tip2 diyabette ise durum biraz farklıdır. Her iki ebeveynde de Tip2 diyabet varsa çocuğun diyabet riski yüzde 50'ye çıkar.

Yani diyabet kuşaktan kuşağa miras diyorsunuz. Bu kaç kuşak sürer?
Bu, her kuşakta genetik yatkınlık taşıyan bireyin kiminle evlendiğine bağlı. Eğer evlenilen kişilerde de yatkınlıklar varsa bu yedi-sekiz kuşak ve daha fazla da aktarılabilir.

ŞEKERLİ VE YAĞLI GIDALAR DİYABETİN EN BAŞ DÜŞMANI
Peki Tip2 diyabetin artış nedeni nedir?
Bunun en önemli sebebi, 'modern yaşam'ın insanın doğasıyla uyum göstermeyen özellikler taşıması... Genetik yapımız, binlerce yıl öncesi ile aynı... Oysaki son birkaç yüzyılda yaşam tarzımız süratle değişti. İnsanlar, yaşamlarını sürdürmek için çok daha az fiziksel aktivitede bulunuyor, gıdalarını elde etmek için hemen hemen hiç hareket etmiyor. Bunun yanında şekerden zengin, yağlı ve yüksek enerjili besinler tüketiyor. Bu da obeziteye ve diyabete yol açıyor.

SONRADAN OLUNAN DİYABET KUŞAKLARA AKTARILMAZ!
Daha önce ailesinde hiç diyabet olmayan bir insan ilerleyen yaş, aşırı kilo vb. sorunlarla Tip2 diyabet hastası olduysa, bunu kendinden sonraki kuşaklara taşır mı? Bu kaç kuşak sürer? Sonraki kuşaklara taşımamak için neler yapmak gerekir?
Burada önemli olan şu; bireyin ailesinde diyabet olmayabilir. Yani ailesinde, kendisinden önceki kuşaklarda diyabete genetik yatkınlık olmasına rağmen, bunu olumlu yaşam tarzı ile ortaya çıkarmamış olabilir. Ama ailede genetik yatkınlık yokken, kişi yaşam tarzının kötülüğü nedeniyle diyabet olmuşsa bunu daha sonraki kuşaklara aktarmaz.
Genetik olarak diyabete yatkınlık taşıyan kişiler ne gibi önleyici tedbirler alabilir?
Diyabete yatkınlığı olan bireylerin özellikle yaşam tarzında düzenlemeler yapması gerekir. Bunların başında düzenli egzersiz ve fiziksel olarak aktif bir yaşam sürmek gelir. Ayrıca mümkün olduğunca kepekten, yulaf ve buğdaydan zengin yiyecekleri tercih etmeleri, şekerden fakir bir beslenme tarzını benimsemeleri gerekir. Kepekli makarnaya ve pirince yönelmek de önemlidir. Diyabet riskini artıran beyaz ekmek, pirinç ve beyaz undan yapılmış tüm hamur işlerinden uzak durmak sağlık için yararlıdır.

GEBELERDE KAN ŞEKERİ BEBEĞİN ZEKASINI ETKİLER!
Diyabet gelişimi zekâyı etkiler mi?
Bu konu, diyabetli bir gebeden dünyaya gelmiş çocuklar ile diyabetli çocuklar ve yetişkinler açısından ayrı ele alınmalıdır. Özellikle diyabeti iyi kontrol edilmiş olan gebelerin çocuklarının zekâ düzeylerinin diğer çocuklarla aynı olduğu gözlenmiştir. Gebelikte kan şekeri ne kadar kontrolsüzse, sorunlar o kadar artar. Diyabetin çocukların bilişsel işlevleri ve zekâ düzeyini etkilemesi ise başlangıç yaşına ve daha da önemlisi kan şekerinin ne kadar kontrol altında olduğuna bağlıdır. Kan şekeri kontrolü ne kadar kötü ise zekâ o kadar olumsuz etkilenir. Kan şekeri çok düştüğü hipoglisemi ataklarının geçirilmesi de uzun vadede çocuklarda zekâyı olumsuz etkiler. Bu durum diyabetin 5 yaşından daha erken başladığı çocuklarda daha da ön plana çıkar.

BESLENME VE AYAK BAKIMINA ÖNEM VERİN!
2020, diyabete bağlı komplikasyonları önlemek için ne öneriyor?
Diyabetik hasta eğitimi düzenli olarak yapılmalıdır.
Diyabetik hasta eğiticisi bir meslek grubu olarak tanımlanmalıdır.
Bireysel ve grup eğitimi yöntem ve materyaller açısından standardize edilmelidir.
Beslenme, ayak bakımı ve hipoglisemi konuları başlık olarak hasta eğitimine dahil edilmelidir.
Hasta kendi kendini takip edebilen 'uzman hasta' haline getirilmeye çalışılmalıdır.
Hastaya eğitiminin periyodik olarak yapılmasını sağlayacak finansal kaynağı mutlaka tanımlanmalıdır.